Toplumsal Alışveriş ve Rasyonel Tercih Kuramları

Toplumsal hayatta insanlar arası etkileşim bir alışverişe benzetilebilir.  Sevdiğimiz insanlarla daha çok iletişim kurar, etkileşim kuracağımız insanlara güvenmek isteriz yahut zarar gördüğümüz kimselerden uzaklaşmak isteriz. Hayatımızda var olan bu ilişkilerin çoğunda faydamızı gözetir ve diğer insanlarla olan etkileşimimizin sınırlarını bu anlayış etrafında çizmeye çalışırız. Toplumların oluşum sürecinden itibaren alışveriş; bir ihtiyaç ilişkisi olarak bireyler arasında ve insan toplum arasında var olmuştur.

Toplumsal alışveriş teorisine katkı sağlayanların öncüsü olarak George Homans bilinmektedir. Homans, davranışçı psikolojiden ve özellikle B. Frederic Skinner’in edimsel koşullanma deneylerinden ve liberal ekonomi anlayışının temel insan kabulü olan “homo economicus” fikrinden de etkilenmiştir.

Skinner, güvercinler üzerinde yaptığı edimsel koşullanma deneyinde uyaran ile uyarana verilen tepki üzerine yoğunlaşarak güvercinlerin ödüllendirilen davranışlarını o davranışı gerçekleştirme eğilimlerinin arttığını gözlemlemektedir. Homans ise bunu insanlar üzerinde yorumlamıştır. Homans’a göre Skinner ‘in güvercinleri psikolog ile gerçek bir alışveriş ilişkisine girmez. Güvercin tahıl tarafından teşvik edilir ancak psikolog güvercinin hareketleri tarafından tam olarak teşvik edildiği düşünülemez. Bu ilişkide gerçekleşen davranışta karşılıklı bir etkileşim olmadığı için bireysel bir davranıştır. Bireysel davranışları da psikoloji ele almaktadır. Toplumsal hayatta insanlar arası etkileşimli davranışlar bireysel davranışlardan daha fazladır. Ona göre sosyoloji, iki kişinin her birinin ötekinin etkinliğini karşılıklı teşvik ettiği ya da cezalandırdığı ve bunun sonucunda her birinin diğerini etkilediği alan olarak toplumsal davranış araştırılmalıdır. Toplumsal hayatta da birey ödüllendirildikleri tepkileri daha çok gösterme eğilimindeyken cezalandırıldıkları tepkilerden uzak durma veya yapmamaya özen göstermektedir.

Toplumsal alışveriş ve rasyonel tercih teorisine bağlı olan sosyologlar ekonomi biliminin dört temel önermesini kullanmışalardır.

1. Kişiler kararlarını, zevkleri ve tercihleri esasında veren rasyonel kazanç arttırıcılardır.

2. Kişi bir şeye ne kadar sahipse, aynı şeyin fazlasıyla o derecede ilgilenmeyecektir.
3. Serbest piyasada mal ve hizmetlerin fiyatları muhtemel alıcı ve satıcıların zevkleri doğrultusunda belirlenmektedir. Bir malın fiyatı ve o mala olan talep çok yakından ilişkilidir. Mala olan talep ne kadar fazla ise o mal aynı derecede değerli ve fiyatı o denli yüksek olacak. Mal veya hizmet ne kadar fazla ise değeri az ve fiyatı da o derece düşük olacaktır.

4. Bir tekel tarafından sağlanan mal, birbirleri ile rekabet halinde olan birkaç firma tarafından sağlanan mala nispetle daha pahalı olacaktır.

Homans, toplumsal gerçekliğin sosyolojide, insan davranışlarına odaklanarak açıklanması gerektiğini savunur. Homans bireyden hareket etmesine rağmen sembolik etkileşimcilikten ve fenomenolojiden etkilenmemiş bu nedenle onu ve teorisini mikro sosyolojik teorilerden farklı olarak değerlendirmek gerekir.

Toplumsal düzen, toplum bireyleri arasında alışverişlerin planlanmamış sonuçlarıdır. Homans, insanların maddiyatçı olup, kâr amacıyla hareket ettiklerini ve kendi çıkarlarını düşündüklerini; rekabetin ilerlemede bir kaldıraç görevi gördüğünü, piyasa alışverişinin mal alışverişi olduğunu ve kapitalizmin sadece en iyi değil, aynı zamanda en doğal ekonomik örgütlenme biçimi olduğunu kabul eder. İnsan doğası bu şekilde kabul edildiğinde toplumsal hayatın piyasaya benzetilmesi ve insanların piyasa şartlarında birbirleriyle alışveriş yapan varlıklar olarak kabul edilmesi doğaldır. Bu sayede alışveriş, insan davranışlarını ve insanlar arası ilişkileri açıklayacak önemli bir kavramdır. Buna bağlı olarak insanlar karlarını arttırmak maliyetleri en aza indirmek amacıyla eyleme geçen varlıklardır.

Homans ’ın toplumsal alışveriş teorisinin çekirdeğini oluşturan kavramları şu şekilde sıralayabiliriz:

• Etkinlik: Ödül elde etmeyi amaçlayan davranış.
• Maliyet: Bir diğer ödülü elde etmek için vazgeçilmiş alternatif bir ödül veya ceza niteliğinde etkinlik.
• Bölüşüm adaleti: Alışverişte maliyet ve yatırımların bireyleri “adil” bir kar elde etmesini sağlayıp sağlamadığını hesaplama etkinliği.
• Etkileşim: İnsanların etkinliklerini, birbirlerinden ödül almaya ve birbirlerinden gelebilecek cezalardan kaçınmaya yönelttikleri davranışlar.
• Yatırımlar: Bir kişinin etkileşim durumunda dikkate alınan ve hem o kişi hem de o kişinin etkileşime girdiği kişiler tarafından değerlendirilen, o durumla ilgili geçmiş etkinlikleri ve toplumsal özellikleri.
• Normlar: İnsanların bir durumda, gerçekleştirilmesi veya gerçekleştirilmemesi gereken etkinlik türlerini birbirlerine bildirdikleri sözlü ifadeler veya etkinlikler.
• Kar: Verili bir etkinlikle meşgul olmanın karşılığında gelen ödül, eksi maliyet ve yatırım.
• Miktar: Belirli bir zaman diliminde verilen/alınan birim sayısı
• Ödüller: Bir kişinin değerli gördüğü bir şeyi alması veya o şeye yönelen her türlü etkinlik.
• Hisler: Bireylerin birbirlerine karşı hoşlanma/hoşlanmama veya tasvip etme/etmeme gibi içsel eğilimlerini ifade ettikleri etkinlikler.
• Değer: Bir etkinliğin bir bireyin ihtiyaçlarını karşılama kapasitesi veya bu ihtiyaçların karşılanmasını pekiştirme derecesi. Bu etkinlik kişinin kendi etkinliği de olabilir, o bireye yönelmiş bir etkinlik de olabilir.

Toplumsal Alışveriş Teorisinin Temel Önermeleri

 Homans Skinner’in deneylerinde tespit ettiği bulgulara göre insan davranışları ve karşılıklı etkileşimle oluşan toplumsal hayata dair bazı önermeler tespit etmiştir.

1. Başarı önermesi
2. Uyaran önermesi
3. Değer önermesi
4. Yoksunluk-doyumluluk önermesi
5. Saldırganlık önermesi
6. Rasyonellik önermesi

1.Başarı Önermesi: Bir insanın en sık ödüllendirilen davranışı veya insanın yapmaktan hoşlanacağı belirgin davranışıdır. Bu önerme; kişinin davranışı, ödül sonucu ve son olarak da ilk davranışın veya benzerinin tekrar edilmesi şeklinde üç aşamadan oluşur. Sık ödüller davranışın daha az gerçekleşmesine neden olabilir bu bakımdan aralıklı ödüller daha iyi sonuç verir. Çünkü ödüllerin düzenli olması sıkıntı ve doyum sağlarken, düzensiz ödüller davranışın tekrarını arttırır.

2.Uyaran Önermesi: Bireyi geçmişte belli bir uyaran ya da uyaranlar dizisi eyleminin ödüllendirilmesinde ortaya çıkmışsa, şimdi bireyin bu eylemi ya da çok benzer bir eylemi gerçekleştirmekten en çok hoşlanacağı durum, geçmiş uyarana en fazla benzeyen uyaranın ortaya çıktığı durumdur. Ödüllendirilen davranışları tekrar etmek ve bu alışveriş ilişkisinden genelleme yapmak, uyaran önermesine bağlı olarak yapılan bir sonuçtur.

3.Değer Önermesi: Birey için eylemin sonucunun değeri/faydası arttıkça bireyin o eylemi gerçekleştirme eğilimi fazla olacaktır. Homans, olumlu değeri olan davranışlar , ödüldeki artış istenen davranışın ortaya çıkma ihtimalini arttırırken cezaların artması, bireyin istenmeyen davranışı gerçekleştirme ihtimalini azaltır.

4.Yoksulluk-Doyumluluk Önermesi: Birey yakın geçmişte özel bir ödülü çok sıklıkla elde ederse, onun için ödülün tekrar elde edilmesi çok fazla değere sahip olmayacaktır. Örneğin eğitim hayatında başarılı olan bir bireyin yüksek bir not alması büyük bir mutluluk olmayabilir ancak durumu iyi olmayan bir öğrencinin yüksek not alması mutlu olmasını sağlayacaktır.

5.Saldırganlık-Onaylama Önermesi: Bireyin eylemi, beklediği ödül getirmediği veya beklemediği bir ceza ile sonuçlandığında kızacaktır, saldırgan davranma davranma eğilimine girecektir. Tam tersi bireyin eylemi beklediği ödülü veya daha fazlasını getirir, beklemediği cezayı getirmezse hoşnut olacaktır.

Bir öğrenci girdiği bir sınavdan hak ettiğini ve almayı beklediğini düşündüğü notu alamadığı takdirde bu duruma öfkelenecektir. Öfkesine bağlı olarak da dersle ve dersin öğretmeniyle ilgili fikirleri ve davranışları değişecektir. Diğer taraftan aynı öğrenci hak ettiğini düşündüğü ve beklediğinden çok daha yüksek bir not aldığı zaman bu durumdan mutlu olacak ve daha da motive olacaktır. Benzer bir durum insanların hak ettikleri bir cezadan affedildiklerinde de ortaya çıkmaktadır.

6.Rasyonellik Önermesi: Birey, alternatif eylemler arasında bir seçim yaparken o anki algısına göre, sonucu elde etme ihtimalinin sonuç değeri ile çarpılmasıyla ortaya çıkan daha büyük değerli eylemi seçer.

Homans ‘ın toplumsal alışveriş teorisi, insanı rasyonel olarak kendi faydasının peşinde bir varlık olarak kabul etmektedir. İnsanlar arası etkileşimin temelinde de bu kabuller etrafında süre giden ilişkiler görmek mümkündür. Bu fayda temelli ilişkilere dayanan etkileşim, toplumsal düzenin de sürdürülmesini sağlamaktadır.