Kültür Değişmeleri- Mümtaz TURHAN

Türkiye’de deneysel psikoloji çalışmalarının öncüsü kabul edilen Mümtaz Turhan, 1908 yılında Erzurum’da dünyaya gelmiş ve 1969 yılında vefat etmiştir. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Felsefe ve Berlin Üniversitesi Psikoloji eğitimlidir. Frankfurt Üniversitesi’nde psikoloji doktorasını yaptıktan sonra ‘’Yüz İfadelerinin Tefsiri Hakkında Tecrübi Bir Tetkik’’ konulu teziyle doçent olmuştur. Lale devrinden cumhuriyetin ilanına kadar geçen süreçte yaşanan kültür değişmelerinin tarihi gelişimini yorumlamış ve bu çalışma sonucunda 1950 yılında Profesörlük unvanını almıştır.

Henüz sekiz yaşında iken Rus işgali nedeniyle ailesi ile birlikte toplu göçe katılarak Kayseri’ye yerleşmişlerdir. Sekiz yıl süren göç hayatının ardından ana yurtlarına dönen topluluğa ve ailesine Kayseri’de eğitim görmesi nedeniyle katılamamıştır. Mümtaz Turhan’ın kültür değişmeleri kavramını sosyal bilimlere kazandırmasında işte bu olay büyük bir katkı sağlamıştır. Çünkü uzun yıllar sonra köyünü ve ailesini ilk kez ziyaret eden Mümtaz Turhan’ın, sekiz yıl gibi uzun bir zamanı şehirde geçirmiş insanların hayatlarında şehirlilikten eser kalmaması oldukça dikkatini çekmiştir. O bu durumu ‘’göçten önceki kültürün sanki bir mucize neticesinde yeniden dirildiği izlenimini veriyor’’ şeklinde yorumlamıştır. 1944 yılında Cambridge Üniversitesi’ne gittiğinde orada kültür değişmeleri ile ilgili müthiş bir literatürün olduğunu görmüş ve Erzurum’da yaptığı çalışmaların psikoloji laboratuvarı yöneticisi Profesör Frederic Bartlett tarafından yoğun ilgi görmesi üzerine kültür değişmeleri konusunda oldukça önemli çalışmalar yapmıştır.

Kültür değişmelerini ele almadan önce Mümtaz Turhan’ın kültür tanımını bilmek gerekir; ‘’Kültür, bir cemiyetin sahip olduğu maddi ve manevi kıymetlerden teşekkül eden öyle bir bütündür ki, cemiyet içinde mevcut her yeni bilgiyi, alakaları, ihtiyatları, kıymet ölçülerini, görüş ve zihniyet ile her nevi davranış şekillerini içine alır’’(Turhan, 2015:36-37). Medeniyeti ise, tarihî bir süreç içinde olgunlaşan belirli iktisadî düzenin, dünya görüşü ve tavrın, kısaca yaşayış şeklinin ifadesi olarak tanımlamaktadır. Bu bilgiler ışığında bütünselci yaklaşım ile kültür değişmelerini çözümlemeye çalışan Turhan, kültürlerin sert ve yumuşak noktaları olduğunu göz önünde bulundurarak farklı kültürlerden alınan ögelerin alıcı kültürde ne gibi bir etkiye sahip olduğunu izah etmiştir. Erzurum’daki köyünde küçük çaplı başlayan kültür değişmeleri çalışması, tarihsel süreç ve Türkiye Cumhuriyeti’nin genel vaziyeti bu kavramla ele alındığında önemli bir ölçek haline gelmiştir.

Turhan, kültür değişmelerinin çerçevesini 1718-1923 yılları arası yaşanan değişimler bağlamında çizmiş ve Cumhuriyet’in ilanı ile birlikte Türk toplumunun doğu medeniyetinden batı medeniyetine geçme çabasını bu kavram ile açıklamaya çalışmıştır. Gözlem yapmayı seven biri olarak şu çelişik durum onun bu kavramı türetmesini sağlamıştır; köydeki gözlemine göre belli bir takım değişmelere karşılık kültürün büyük oranda bütünlüğünü koruması ve batılılaşma yolunda Türkiye’nin özellikle büyük şehirlerinde kültür bütünlüğünün bozulmaya başlaması… Bu tezatlık Turhan’ın kültür değişmelerini serbest kültür değişmeleri ve zorlayıcı kültür değişmeleri olarak iki alt başlığa ayırması ile açıklanabilmektedir. Serbest kültür değişmelerinde halk kendi isteği neticesinde değişikliği başlatmaktadır. Bu aşamada yönetim tarafından herhangi bir zorlamadan bahsedilemez ancak zorlayıcı kültür değişmelerinde halkın istek ve arzuları ikinci planda tutulmuş ve yönetim değişimi mecbur kılmıştır. Serbest kültür değişmelerinde toplum, iç ve dış baskıya maruz kalmaksızın farklı bir kültürün ögelerini o toplumla kurduğu sosyal ilişki sonucunda alıp almamasına bağlı bir değişim yaşamaktadır. Zorunlu kültür değişmeleri ise iki farklı kültürden birinin kendi kültürel ögelerini diğerine idari bir yetki ve güç ile kabul ettirmeye çalışması sonucunda yaşanmaktadır. Turhan,’’ Lâle Devri’nin başlangıcından III. Selim’e kadar geçen süre (1718-1789) serbest kültür değişmeleri dönemi, III. Selim zamanı (1789-1807) serbest ve mecburi kültür değişmeleri arasındaki geçiş dönemi, II. Mahmut’tan cumhuriyetin ilanına kadar geçen süre de (1808-1923) mecburi kültür değişmeleri dönemi olarak nitelendirir’’(Özakpınar, 2002:14).

Küçük bir yerleşim yerinde hayat sürmenin de etkisiyle insanlar özlerine daha bağlı ve tutucudurlar dolayısıyla Mümtaz Turhan’ın köyündeki grup karşılaştığı şehir kültüründen unsurları kendi kültürlerine dahil etmekte çekingen kalmıştır. Ayrıca bu grubu kültürel değişmeye mecbur bırakacak herhangi bir güç bulunmadığından kültürlerinde bozulmanın meydana gelmemesi oldukça doğal bir sonuçtur. Serbest kültür değişmeleri genel olarak böyle bir tablo sunmaktadır. Bunun örnekleri halen günümüzde yaşanmaktadır; Suriye’den ülkemize göç eden vatandaşlar burada kendilerine özgü kültürü yaşatmaktalar ve ülkelerine döndüklerinde Türk kültüründen büyük oranda eser kalmayacaktır. Ancak devlet eliyle bir müdahale sağlandığında alınan farklı kültür onlarda kalıcı hale gelecektir. Burada bahsedilen tamamıyla zorlayıcı kültür değişmeleridir. Zorlayıcı kültür değişmelerinin hedefinde ülkenin kalkınma yolunda adım atması, küresel çapta bir konum elde etme çabası bulunmaktadır. Ülkeler bunu başarmış devletlerin, ülkelerin kültürlerini kendi kültürlerine aktararak bu arenada yer alacaklarını düşünürler. Dolayısıyla idari güç mekanizmaları toplumlara belirli kültürel değişimleri mecbur kılmaktadır.

Kültür değişmelerinin var olduğu toplumlarda belli başlı anlaşmazlıklar ve farklılıklar ortaya çıkmaktadır. Bunun nedeni olarak, yönetilebilen kültür değişmesinde edilecek müdahalenin, bunun zamanının, tarzının ve yöneltildiği alanın değişim sonucunda nasıl bir tesir bırakacağının bilinememesi gösterilebilmektedir. Mümtaz Turhan farklı bir kültürden alınan kültürel ögenin çoğunlukla alıcı kültürde aynı işlevi yerine getirmediğini belirtmiştir. Kültürün içerisindeki değişmeye karşıt sert noktalar kültürdeki hassas noktaların varlığına işaret etmektedir. Eski kültürün yeni kültürü kendine uydurma çabası toplumda zaman içerisinde hayal kırıklığına ve aşağılık duygusuna sebebiyet vermektedir. Böyle bir durumda ortaya çıkan tutarsızlıklar toplumun işleyişini bozmaya başlamıştır.

Turhan kültür değişmelerinin psikolojik sistemini bilimsel bağlamda açıklarken, bilimi anlamadan ve sosyal yapımıza bilimi yerleştirmeden Avrupa’ya yönelmede ve Türkiye’nin kültürel değişmesinde bir yere varılamayacağını ifade etmiştir.

KAYNAKLAR

• BACANLI, H.(2009). Mümtaz Turhan ve Karakter Eğitimi. Aramızdan Ayrılışının 40. Yılında Prof. Dr. Mümtaz Turhan Sempozyumu’nda bildiri olarak sunulmuş ve yayınlanmıştır.
• Özakpınar, Y.,(2012). ‘’Mümtaz TURHAN: Son Dönem Türk Fikir Adamı ve Sosyal Bilimci’’ Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, s.421-423.
• TURHAN, M. Kültürde Değişen ve Değişmeye Mukavemet Eden Unsurlar.
• YÜCEL, Ö.F.,(2018).Yılmaz Özakpınar’ın Kültür Değişmeleri Hakkındaki Görüş ve Düşünceleri. Harsiyât – İlmî, Harsî ve İçtimaî Araştırmalar Dergisi. Cilt: 2 Sayı: 4.