Türk sosyal psikolog, akademisyen ve Türkiye’deki deneysel psikoloji çalışmalarının öncüsü kabul edilen Mümtaz Turhan, 1908 yılında Erzurum’un Horasan ilçesinin Aktaş köyünde dünyaya gelmiştir. Henüz 8 yaşında iken Rus işgali nedeniyle ailesi ile birlikte Kayseri’ye göç etmiştir. Sekiz yıl süren göçmenlik yaşantısının ardından 1923-24 yıllarında eski yurtlarına dönen 90-100 ailelik topluluğa yatılı lise öğrenimi görmesi sebebiyle katılamamıştır. Eğitim hayatına Kayseri’de başlayan Turhan lise eğitiminin kalan bir kısmını Bursa’da bir kısmını da Ankara’da tamamlamıştır. Liseyi tamamladıktan sonra İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümü’nü kazanmıştır. Üniversite öğrencisi iken Milli Eğitim Bakanlığı’nın yapmış olduğu bir sınavı kazanarak 1928 yılında Berlin Üniversitesi’nde psikoloji eğitimi almak için hak elde etmiştir. Bu durum Mümtaz Turhan’ın yaşamında neden olacak fikri aydınlanmanın ilk basamağını oluşturmuştur denilebilir. Devamında Frankfurt Üniversitesi’nde psikoloji doktorasını yapmıştır. Bu esnada Gestalt Psikolojisi’nin kurucusu olan Max Wertheimer’dan ders alma şansı elde eden Turhan bu teoriden hareketle yüz ifadelerinin, algılandığı ortama bağlı olarak değişebileceğini ortaya koymuştur. Doktora yaparken Türkiye’ye geldiği bir tatilinde köyünü ve çevre köyleri ziyaret etmiş, sosyal bilimlere kazandırdığı ‘’kültür değişmeleri’’nin temelini burada atmıştır. İki aylık gözlem sürecinden sonra Almanya’ya tekrar dönmüş, doktorasını tamamlamış ve bu süreçte (1932) ‘’Yüz İfadelerinin Tefsiri Hakkında Tecrübi Bir Tetkik’’ konulu teziyle doçent olmuştur. 1936 yılında Türkiye’ye dönen Turhan, İstanbul Üniversitesi’nin Tecrübi Psikoloji Kürsüsüne asistan kabul edilmiştir.
Turhan döndüğü senenin yaz aylarında köyünü ve vaktiyle Kayseri’ye göç edip tekrar yurtlarına dönen topluluğun yaşadığı bölgeyi yeniden ziyaret etmiştir. 1936-1942 yılları arasında bu toplulukları kültür değişmeleri bakımından incelemiştir. Onun kültür değişmelerini anlama merakı on altı yaşına kadar bir arada bulunduğu köy topluluğunun sekiz yıl süren şehir yaşantısının ardından eski yurtlarına döndüklerinde yaşadıkları dönüşüme 1932 yılında yaptığı ziyaretle tanıklık etmesi ile başlamıştır. Onu asıl şaşırtan şey, 1923-24 yıllarında yurtlarına dönen topluluğu yaklaşık 8-9 sene sonra ilk kez gördüğünde, Kayseri’de geçen onca zamana rağmen insanların üzerinde şehir hayatından ve alışkanlıklarından eser kalmadığını fark etmesidir. O bu durumu ‘’göçten önceki kültürün sanki bir mucize neticesinde yeniden dirildiği izlenimini veriyor’’ şeklinde yorumlamıştır.
1944 yılında İngiltere’nin Cambridge Üniversitesi’ne gittiğinde kültür değişmeleri konusunda müthiş bir literatürün var olduğunu görmüştür. ‘’Kültür Değişmeleri’’nin önsözünde; köydeki kültür değişmelerini incelemeye başlarken, hatta İngiltere’ye gitmeden önce dünyanın başka yerlerinde bu çeşit araştırmaların yapılmış olduğunu bilmediğinden bahseder. Mümtaz Turhan’ın Erzurum’da yaptığı incelemeler Cambridge Üniversitesi Psikoloji laboratuvarı yöneticisi Profesör Frederic Bartlett’ın oldukça ilgisini çekmiştir. Bu çalışması ile kültür değişmelerinin genel hatlarını belirlemesi ve temel etkileyici faktörlerin neler olduğunu ortaya koyması sonucu burada ikinci doktora derecesini almıştır. Sosyal psikoloji alanında hazırladığı bu tezi ile yurda dönmüş ve onu daha fazla genişletme imkanı bulmuştur. Kültür değişmelerini bu defa psikolojik bağlamda ele almasıyla beraber, kültür ve medeniyetin değişmesinde zorunluluk ve keyfilik içeren koşulların etrafında, Lale devrinden cumhuriyetin ilanına kadar geçen süreçte yaşanan kültür değişmelerinin tarihi gelişimini yorumlamış ve bu çalışma sonucunda 1950 yılında Profesörlük unvanını almıştır. Aynı zamanda 1949-1951 yılları arası Birleşmiş Milletler Sosyal Komisyonu’nda Türkiye temsilcisi olarak görev yapmıştır.
Kültür değişmeleri adlı kitabıyla Lale devrinden III. Selim’e kadar olan süreci (1718-1789) serbest nitelikli kültür değişmeleri olarak sınıflandırmıştır. III. Selim zamanı ile birlikte (1789-1807) zorlayıcı kültür değişmeleri dönemine bir geçişin görüldüğünden söz etmektedir. II. Mahmut döneminden Cumhuriyetin ilanına kadar zorlayıcı kültür değişmeleri devam etmektedir. Serbest kültür değişmelerinde halk kendi isteği neticesinde değişikliği başlatmaktadır. Bu aşamada yönetim tarafından herhangi bir zorlamadan bahsedilemez ancak zorlayıcı kültür değişmelerinde halkın istek ve arzuları ikinci planda tutulmuş ve yönetim değişimi mecbur kılmıştır. Turhan zorlayıcı kültür değişmelerini dört aşamada incelemiştir:
- Mahmut Dönemi (1808-1839)
- Tanzimat Devri (1839-1876)
- Abdülhamit Devri (1876-1908)
- Meşrutiyet Devri (1908-1923)
Mümtaz Turhan bütünselci bir yaklaşımla kültür değişmelerini çözümlemeye çalışmış, farklı bir kültürden alınan kültürel ögenin çoğunlukla alıcı kültürde aynı işlevi yerine getirmediğini ifade etmiştir. Farklı kültürden alınan öge alıcı kültürdeki diğer ögelerle ilişki içerisine girdiğinde biçim değiştirmekte yahut başka bir işlev kazanmaktadır. Kültür içerisinde değişmeye karşıt bulunan sert noktalar kültürdeki önemli ögelerin varlığından ziyade hassas noktaların varlığına işaret etmektedir. Eski kültürün yeni kültürü kendine uydurma çabası toplumda zaman içerisinde hayal kırıklığına ve aşağılık duygusuna sebebiyet vermektedir. Böyle bir durumda ortaya çıkan tutarsızlıklar toplumun işleyişini bozmaya başlamıştır.
Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulması ile başlayan Batılılaşma sürecinde yaşanan modernleşme ve ekonomik bağlamda kalkınma üzerine kafa yormuş, millet oluşumuna güç sağlayabilmek için ekonomik kalkınmayı sağlayacak çalışmaların bilime dayandırılması gerektiğinin altını çizmiştir. Bilime dayanmayan ve sistemli bir araştırmayı içermeyen çalışmalara her zaman uzak durmuş, duygusallık ile ileri sürülen düşüncelere müsamaha göstermemiştir. Bu onun objektif ve soğukkanlı rasyonelliğini öne çıkarmaktadır. ‘’Mümtaz Turhan millî mücadele başlarken 11, zaferin kazanıldığı 1922 yılında 14 yaşındadır. İstiklâl Harbi dediğimiz ve genç ihtiyar, kadın erkek Türk milletinin eli silah tutan her ferdini âdeta tırnaklarıyla bu topraklara tutundurarak Anadolu’yu kutsallaştıran emsalsiz mücadele, çocuklukla gençlik arasındaki Mümtaz Turhan’ın şahsiyetini yoğurmuş, onun çalışmalarının asıl gayesini ruhunun derinliklerinde belirlemişti’’(Özakpınar,2015:25). Gayesi, milli kalkınmayı sağlayacak etkinliklere, toplumsal yapıyı bilime dayandırmak ve rasyonel işleyişi sergilemek suretiyle ulaşmaktır. Çünkü ona göre bilim olmadan vatansever olmanın bir anlamı yoktur.
Başlıca eserleri:
- Yüz İfadelerinin Tefsiri Hakkında Tecrübî Bir Tetkik (İstanbul 1941),
- Kültür Değişmeleri (İstanbul 1951),
- Maarifimizin Ana Davaları ve Bazı Hal Çareleri (İstanbul 1954),
- Garplılaşmanın Neresindeyiz? (İstanbul 1958, 1980),
- Toprak Reformu ve Köy Kalkınması (İstanbul 1964),
- Atatürk İlkeleri ve Kalkınma (İstanbul 1965),
- Üniversite Problemi (İstanbul 1967),
- Ayrıca E. Kretchmer’den Beden Yapısı ve Karakter (İstanbul 1942), W. Peters’ten Ergenlik ve Delikanlılık Çağı (İstanbul 1944), D. Krech ve R. S. Crutchfield’den Cemiyet İçinde Fert (I-II, İstanbul 1970) adıyla çeviriler yapmıştır.
‘’Bilim zihniyetini tanıtmak, entelektüel ve sosyal meselelerin incelenmesine bilimin objektif yaklaşımını getirmek amacıyla kendisinin 1957’de çıkarmaya başladığı Ölçü dergisi ancak dört sayı yayımlanabilmiş, dergilerdeki yazılarından bir kısmı kitaplarının bazı bölümlerini oluşturmuştur’’(Özakpınar, 2012).
Akademisyen kimliğinin yanı sıra Türk Psikoloji Cemiyeti, Pedagoji Cemiyeti, Sosyoloji Cemiyeti, Türk Psikoloji Cemiyeti, Türk Ocağı, Türkiye Turist Cemiyeti ve Muallimler Birliği’nin üyesi olan Mümtaz Turhan, 1 Ocak 1969 yılında vefat etmiştir.
Kaynaklar
- Özakpınar, Y.,(2012). ‘’Mümtaz TURHAN: Son Dönem Türk Fikir Adamı ve Sosyal Bilimci’’ Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, s.421-423.
- Özakpınar, Y.,(2015. ‘’Kültür Değişmeleri ve Batılılaşma Meseleleri’’. İstanbul: Ötüken Yayınları.
- https://tr.wikipedia.org/wiki/M%C3%BCmtaz_Turhan